लागू औषध दुर्व्यसन

लागू औषध दुर्व्यसन भनेको के हो?

लत एक रोग हो जसले तपाईंको दिमाग र व्यवहारलाई असर गर्छ। जब तपाईं लागूपदार्थको लतमा फस्नु हुन्छ, तपाईंले तिनीहरूलाई प्रयोग गर्ने बानी छोड्न सक्नुहुन्न, ड्रग्सले जतिसुकै हानि पुर्‍याउन सक्छ। जति चाँडो तपाईंले लागूपदार्थको लतको लागि उपचार पाउनुहुन्छ, त्यति नै बढी सम्भावना हुन्छ कि तपाईं रोगका केही गम्भीर परिणामहरूबाट बच्न सक्नुहुन्छ।

लागुपदार्थको लत हेरोइन, कोकेन, वा अन्य अवैध लागूपदार्थ मात्र होइन। तपाईं रक्सी, निकोटिन, निद्रा र एन्टी-एन्जाइटी औषधिहरू, र अन्य कानुनी पदार्थहरूको लतमा पर्न सक्नुहुन्छ।

सुरुमा, तपाईंले औषधि लिन छनौट गर्न सक्नुहुन्छ किनभने तपाईंलाई यसले तपाईंलाई महसुस गराउने तरिका मनपर्छ। तपाइँ सोच्न सक्नुहुन्छ कि तपाइँ यसलाई कति र कति पटक प्रयोग गर्नुहुन्छ भन्ने कुरा नियन्त्रण गर्न सक्नुहुन्छ। तर समयको साथसाथै, औषधिहरूले तपाईंको मस्तिष्कले काम गर्ने तरिकालाई परिवर्तन गर्छ। यी शारीरिक परिवर्तनहरू लामो समयसम्म रहन सक्छन्। तिनीहरूले तपाईंलाई नियन्त्रण गुमाउन र हानिकारक व्यवहारको नेतृत्व गर्न सक्छ।

तपाईंको मस्तिष्कमा प्रभाव

तपाइँको दिमाग तपाइँलाई राम्रो महसुस गराउने अनुभवहरू दोहोर्याउन चाहन्छ। त्यसैले तपाईं तिनीहरूलाई बारम्बार गर्न उत्प्रेरित हुनुहुन्छ। मस्तिष्कले डोपामाइन नामक रसायनको बाढी तपाईंको दिमागमा दिन्छ। यसले तीव्र आनन्दको भावनालाई ट्रिगर गर्दछ। तपाईं त्यो उच्च भाव पीछा गर्न औषधि लिइरहने बानी लाग्छ।

जब तपाइँ लामो समयसम्म औषधि प्रयोग गर्नुहुन्छ, यसले अन्य मस्तिष्क रासायनिक प्रणाली मा पनि परिवर्तन ल्याउन सक्छ। तिनीहरूले तपाइँको निम्न  कुराहरुलाई चोट पुर्याउन सक्छन्:

• फैसला 
• निर्णय लिने क्षमता
• मेमोरी
• सिक्ने क्षमता

सँगै, यी मस्तिष्क परिवर्तनहरूले तपाइँलाई तपाइँको नियन्त्रण भन्दा बाहिरका तरिकाहरूमा ड्रग्स खोज्न र लिनको लागि प्रेरित गर्न सक्छ।

कसलाई लत लाग्ने सम्भावना बढी छ?

हरेक मानिसको शरीर र मस्तिष्क फरक हुन्छ । मानिसहरू पनि लागूपदार्थको लागि फरक प्रतिक्रिया दिन्छन्। कसै-कसैले पहिलो पटक प्रयास गरेको अनुभूति मन पराउँछन् र थप चाहन्छन्। अरूले यसलाई घृणा गर्छन् र फेरि प्रयास गर्दैनन्।

लागूऔषध प्रयोग गर्ने सबैजना दुर्व्यसनी हुँदैनन्। तर यो जो कोही र जुनसुकै उमेरमा हुन सक्छ। केहि चीजहरूले तपाईंको लतको सम्भावना बढाउन सक्छ, जसमा:

पारिवारिक इतिहास: यदि तपाईंका आमाबाबु वा भाइबहिनीहरूलाई रक्सी वा ड्रग्सको समस्या छ भने, तपाईं पनि सम्भव छ। महिला र पुरुषहरू दुर्व्यसनको शिकार हुने सम्भावना समान छ।

प्रारम्भिक औषधि प्रयोग: बालबालिकाको दिमाग अझै बढिरहेको छ, र लागूपदार्थको प्रयोगले यसलाई परिवर्तन गर्न सक्छ। त्यसैले सानै उमेरमा लागुऔषध सेवन गर्दा बुढेसकालमा लत लाग्ने सम्भावना बढी हुन्छ।

मानसिक विकारहरू: यदि तपाईं निराश हुनुहुन्छ, ध्यान दिन समस्या छ, वा लगातार चिन्ता छ भने, तपाईं लत को उच्च संभावना छ। राम्रो महसुस गर्ने प्रयास गर्ने तरिकाको रूपमा तपाईं लागूपदार्थहरू सेवन गर्न सक्नुहुन्छ। तपाईको जीवनमा आघातको इतिहासले तपाईलाई लत लाग्ने सम्भावना बढाउँछ।

समस्याग्रस्त सम्बन्धहरू: यदि तपाईं पारिवारिक समस्याहरूसङ्गै हुर्कनुभयो र आफ्नो आमाबाबु वा दाजुभाइको नजिक हुनुहुन्न भने, यसले तपाईंको लतको सम्भावना बढाउन सक्छ।

लागू औषध लतको लक्षण

• हरेक दिन, वा दिनमा धेरै पटक औषधि प्रयोग गर्न आग्रह
• आफूले चाहेकोभन्दा धेरै औषधिहरू लिने, र तपाईंले सोचेभन्दा लामो समयसम्म
• लागूऔषधको प्रयोगले तपाईलाई काममा समस्या निम्त्याउँछ वा तपाईलाई परिवार र साथीहरुबाट टाडा बनाइ दिन्छ
• एक्लै बढी समय बिताउने 
• आफ्नो हेरचाह नगर्ने वा तपाई कस्तो देखिन्छु भनेर हेरचाह गर्दैन
• चोरी गर्ने, झूट बोल्ने वा खतरनाक कामहरू गर्ने, जस्तै उच्च अवस्थामा गाडी चलाउने वा असुरक्षित यौनसम्पर्क गर्ने
• तपाईको धेरैजसो समय औषधिको प्रभावबाट प्राप्त गर्न, प्रयोग गर्न वा पुन: प्राप्तिमा खर्च गर्नुहुन्छ
• तपाईंले छोड्ने प्रयास गर्दा बिरामी महसुस गर्दै

हिजो आज हामीले विद्यालय एवं समाजमा लागुऔषध दुव्र्यसनीमा लागेका बालबालिकाहरु र त्यसले परिवार र समाजमा पारेका नकारात्मक प्रभावहरुका बारेमा पर्याप्त देखिरहेका र सुनिरहेका हुन्छौँ । दुव्र्यसनीले बालबालिका स्वयम्को विकासमा प्रभाव त पार्दछ नै यसले परिवार र समाजलाई पनि आहत बनाइरहेको हुन्छ । छोराछोरी लागुऔषध दुव्र्यसनीमा लाग्दा अभिभावकले आफ्नो जीवनको लगानि डुबेको र आफ्ना सपनाहरु समाप्त हुन लागेको अनुभव गरेका हुन्छन् भने सँगसँगै समाजले दुव्र्यसनीमा लागेमा बालबालिकाहरुबाट विभिन्न खालका क्षतिहरु एवं अशान्ति बेहोरी रहनु पर्ने  हुन्छ । विद्यालयले त झन लागु पदार्थले सिंगो वातावरणलाई नै चुनौति दिइरहेकोे महसुुस गरिरहेको हुन्छ । 

लागुऔषध दुव्र्यसनीमा विशेषगरी किशोरावस्थाका बालबालिकाहरु फसेको पाइन्छ । शारीरिक, मानसिक, संवेगात्मक एवं सामाजिक विकासमा तीव्रता आउने र परिपक्वता समेत प्राप्त गर्ने समायावधि भएको हुँदा प्रतिकुल वातावरण, आवश्यकताको परिपुर्ति र साथीसंगीको नकारात्मक प्रभावले उनीहरुलाई लागु औषध दुब्र्यसनीतर्फ धकेलिरहेको हुन्छ । लागुऔषध दुब्र्यसनीको समस्या किशोरावस्थामा मात्र प्रष्ट रुपमा देखिने भएता पनि बाल्यावस्था देखि संघालिदैँ आएको हुन्छ र नकारात्मक भोगाई र प्रतिकुल वातावरणले दुब्र्यसनीमा लाग्न सहयोग पुर्याइरहेको हुन्छ । लागुऔषध दुब्र्यसनी पनि भावानात्मक समस्याका कारण व्यवहारमा देखिने विचलन भएको हुँदा समयमा नै यसको समाधानतर्फ लागिएन भने जटिल खालका मानसिक समस्याहरु पनि देखा पर्न सक्छन् । तसर्थ लागुऔषध दुब्र्यसनीमा लाग्ने बालबालिकाको व्यक्तिगत विशेषता तथा अनुभवको प्रभाव सामाजिक सांस्कृतिक परम्पराको असर थाहा पाउनुका साथै दुब्र्यसनीमा लागेका बालबालिकालाई चिन्ने तरिका, दुब्र्यसनीलाई निम्त्याउन सक्ने समस्याहरु र समाधानका आधारभुत जानकारीहरु थाहा पाई राख्न नितान्त आवश्यक हुन्छ । 

बालबालिकाहरुले सुरुसुरुमा लुकेर चुरोट खाएको, पेय पदार्थको सेवन गरेको र हुँदा हँुदा लागु पदार्थ नै सेवन गर्न थालेको कुराहरु वा घटनाहरु हामीले प्रशस्त रुपमा देख्ने सुन्ने गरेका छाँै । यो समस्या आफ्नै परिवार वा छरछिमेक एवं विद्यालयमा नै पनि हामीले भोगिरहेका हुन्छौँ । आखिर किन बालबालिकाहरु दुव्र्यसनीमा फसिरहेका हुन्छन ? समाधान के हुन सक्छ ? यी र यस्तै प्रश्नहरुको उपयुक्त र सही जवाफ नै अहिलेको लागु औषध दुव्र्यसन विरुद्धको अभियानमा अगाडि बढ्ने गोरेटो बन्न सक्छ । 

लागु औषध विरुद्धको अभियानमा हामी साच्चिकै लाग्न चाहन्छौं भने हामीले दुव्यसनीमा लागेका बालबालिकाहरुको राम्रो सँग पहिचान गर्न सक्नु पर्दछ । त्यस्ता बालबालिकाहरुमा पाइने प्रमुख विशेषताहरु केलाउने हो भने उनीहरुमा आत्मबल कमजोर भेटिन्छ । निराशाजनक अनुभूति पाइन्छ । यस्ता बालबालिकाहरु अरुको ध्यान आकर्षण गर्ने र अनावश्यक जिज्ञासा राख्ने हुन्छन भने अलिक आक्रामक स्वभावका पनि हुन सकछन । उनीहरु कुनै निश्चित ध्येय लिएर कामप्रति कम उत्प्रेरित हुन्छन । जो बालबालिकाहरु सानै उमेर देखि चुरोट खाने हुन्छन, तिनीहरु लागुऔषध दुब्र्यसनीमा लाग्ने सम्भावना बढि हुन्छ । यी र यस्तै विषेषताहरुलाई गहिरिएर हेर्ने हो भने लागुऔषध दुब्र्यसनीमा लागेका बालबालिकाहरुको व्यक्तित्वमा परिवर्तन देखा पर्दछ ।  उनीहरुमा नड्ड नकाटने, कपाल नकोर्ने, कम नुहाउने, निन्याउरो स्वभाव हुन्छ । 

साथै औँला वा बुढि औँलाको कापमा जलेको जस्तो वा धुवा लागेको जस्तो देखिन्छ, पाखुरामा सुइको डाम हुन सक्छ, शरीरमा विभिन्न खालका दागहरु देखा पर्न सक्छन् । 

लागुऔषध दुव्र्यसनमा लागेका बालबालिकाहरुको व्यवहारमा पनि परिवर्तन देखा पर्दछ । उनीहरुमा कम भोक लाग्ने, कम खाने, चर्पिमा धेरै समय बिताउने, प्रायजसो झुटो बोल्ने बानी, आफ्ना दाजुभाई दिदीबहिनीहरु र आमाबुुबासँग साना साना कुरामा पनि वादविवाद गर्ने, झगडा गर्ने बानी देखिन्छ । यसका साथै उनीहरुको सामाजिक अवस्थामा पनि परिवर्तन देखा पर्दछ । लागुऔषध दुव्र्यसनमा लागेका बालबालिकाहरु विद्यालयमा बारम्बार गयल हुने, नयाँ नयाँ साथीहरु बनाइरहने, अलि बढी नै उत्तेजित देखिने, पैसाको सहयोग मागिरहने, आफ्ना व्यक्तिगत सम्पतिहरु एवं चिजबिजहरु हराई राख्ने, साथमा हिँड्दा विभिन्न खालका औषधिहरु राखेर हिँड्ने जस्ता स्वभावहरु देखा पर्न सक्छन् ।  

लागुऔषध दुव्यसनले विभिन्न शारीरिक समस्याहरु निम्त्याउन सक्दछ । जसमध्ये वान्ता हुने, पखाला लाग्ने, कब्जियत हुने, कमलपित्त, कुपोषण, एड्स आदि समस्याहरु  देखिन सक्छन् । त्यस्तैगरी बाबुआमाको सम्बन्धमा गडबडी, शैक्षिक प्रगतिमा क्रमिक ह्रास, दिक्दारी, आत्महत्याको समस्या आदि मनोवैज्ञानिक समस्याहरु अउन सक्छन् । लागुऔषध दुव्यसन सामाजिक साँस्कृतिक  समस्या पनि हो । यसले गर्दा समाजले बहिस्कार गर्ने, विद्यालयबाट निष्कासित हुने, कानुनी हिंसामा समेत संलग्न हुने, चोरी गर्ने, आफ्नै घरका परिवारका सदस्यलाई दुख दिने, हत्या नै गर्न पट्टि लाग्ने, यौनजन्य विकृतिहरुमा समेत संलग्न हुने गरेको समेत पाइन्छ । 

किन लाग्दछन त बालबालिकाहरु लागुऔषध दुव्र्यसनमा ? 

• बाल्याबस्थाको मानसिक आघात ( बाबुआमा छुट्टीएर बस्दा वा मृत्यु हुँदा, बाल शोषणमा पर्दा )
•  बारम्बार हुने शैक्षिक असफलता 
•  अभिभावकहरुको भन्दा साथीसड्डीको बढ्दो प्रभाव 
•  परिवारमा पेय पदार्थको प्रयोग गर्ने संस्कृति 
•  सामाजिक रुपमा एक्ल्याएको अवस्था 
•  साँस्कृतिक रुपमा नै लागु पदार्थ लिने प्रचलन 
•  परिवार एवं समाजबाट प्रेरणा नपाउँदा र समाजबाट एक्लिएको महशुश गर्न पुग्दा 
•  कमजोर आत्मविश्वास  
•  धेरैजसो समय निराशावादी अनुभूति 
•  शरीरको संवेदनाले त्यस्तो वस्तुहरु खोज्दा र जिज्ञासा बढ्दै जाँदा 
•  निराशा सहन गर्ने क्षमताको कमी 
•  सफलता प्राप्त गर्ने क्षमतामा कम अभिप्रेरित हुने स्वभाव 
•  पहिले देखि नै गैह्रसामाजिक क्रियाकलापमा संलग्न हुने प्रवृत्ति 

बालबालिकाहरुलाई दुब्र्यसनीबाट बचाउन अभिभावक र शिक्षकको महत्वपूर्ण भूमिका हुन्छ । सकेसम्म त बालबालिकाहरुलाई दुब्र्यसनीमा लाग्नु भन्दा अगाडि नै सावधानी अपनाउनु अति उत्तम हुन्छ । जसका लागि सानै देखि उनीहरुको स्वभाव, रुचि, भावना र क्षमताअनुसारको सहज सकारात्मक वातावरणको सिर्जनामा जोड दिनुपर्दछ । समस्या सुरु भइसकेको अवस्थामा भने आफ्ना बालबालिकाहरु लागु औषधमा लागेको थाहा पाउनासाथ धम्क्याउनुका सट्टा समस्यालाई बुझ्ने एवं पर्याप्त मात्रामा माया दिनुपर्दछ । उनीहरुसँग कुरा गरेर समस्यालाई बुझ्ने प्रयास गर्नु पर्दछ साथै अभिभावकलाई पनि यस विषयमा सम्झाउनु पर्दछ । 

परिवारमा सुरक्षा र अनुकुल वातावरणको सिर्जना गर्नु पर्दछ । खेलकुद र शारीरिक क्रियाकलापको अतिरिक्त उनीहरुलाई मनपर्ने रुचिको क्षेत्रमा लाग्न पर्याप्त अवसर र प्रोत्साहन उपलब्ध गराउनुपर्दछ । यस्तो उपाय अपनाउँदा पनि समस्यामा सुधार नआए यस्ता बालबालिकालाई दुब्र्यसनीबाट मुक्त गराउनको लागि पुर्नस्थापना केन्द्रमा राख्नुका साथसाथै मनोविदहरुबाट मनोपरामर्श सेवा प्रदान गर्नु पनि आवश्यक हुन्छ । 

लागु औषध दुब्र्यसनीमा गम्भिर रुपमा फसेका बालबालिकाहरुलाई मेडिकल उपचारको पनि जरुरत पर्न सक्दछ ।  यस्ता बालबालिकाहरुलाई एक्कासी लागु औषध छोड्न लगाउँदा विभिन्न प्रकारका समस्याहरु आउने हुँदा अस्पताल वा पुर्नस्थापना केन्द्रमा भिटामिनको साथमा अनुकुल वातावरणको सिर्जना गर्नु पर्दछ । साथसाथै राम्रो पारिवारिक सहयोग हुनुको सँगसँगै लागु औषध लिने बानी छोड्न बारम्बार अभिप्रेरित गर्नु पर्दछ । 

लागु औषध दुब्र्यसनी समस्याको समाधानका लागि सरकारको नियम कानुन पनि व्यवहारिक बनाउन आवश्यक हुन्छ । लागु औषध ओसारपोसार गर्ने मान्छेलाई कडा कारबाहिको व्यवस्था गरी औषधिको सहज उपलब्धतालाई कम गराउनु पर्दछ । कम्तिमा यति गर्न सकियो भने पनि आगामी बर्षहरुमा लागु औषध दुव्र्यसनबाट उत्पन्न भएका धेरै समस्याहरुको खबरमा कमी आउनेछ ।